De tijd die ons toebedeeld is

In Ridley Scotts rijkelijk geschapen meesterwerk Blade Runner (1982) is de jacht geopend op een groep replicants—kunstmatige mensen bedoeld voor arbeid—die na een buitenwereldse opstand naar Aarde is gekomen. Leider Roy Batty, onvergetelijk gespeeld door Rutger Hauer, zoekt hun maker en wil van hem een langer leven, meer dan de enkele jaren die hun ontwerp toelaat. Het is een toekomstverhaal, maar het rijmt met de tijd dat men geloofde in een hogere macht die de lengte van ons leven bescheert, zij die God of het lot.

Dr. Eldon Tyrell:
You were made as well we could make you.

Roy Batty:
But not to last.

Dr. Eldon Tyrell:
The light that burns twice as bright burns half as long. And you have burned so very, very brightly, Roy.

Voor de gedachte van levenstijd als iets dat van hogerhand toebedeeld is, niet zomaar bij toeval beperkt door de werking van het blinde wild in talloze jaren voorheen of gebeurlijk gefnuikt door een ziekte of daad, hadden wij ooit een mooi bondig woord tot onze beschikking: eeuw.

De huidige betekenis ‘honderd jaar’ is betrekkelijk kort geleden ontstaan door verschuiving uit ‘lange tijd’ (zo nog in eeuwig) en die op haar beurt uit ‘levenstijd’. Het woord heeft als voorloper Oudgermaans *aiwaz en werd hier en daar ook begrepen in de zin van ‘levenskracht’, zoals nog blijkt uit verouderd Westvlaams eeuweloos ‘zonder levenskracht, futloos’.

In verwante talen vinden we vanuit dat oude wereldbeeld hetzelfde woord in vergelijkbare betekenis doch met andere uitgangen, zoals Oudindisch ā́yuṣ- ‘levenstijd, leven, levenskracht’, Grieks aiṓn ‘levenstijd, lange tijd, eeuwigheid’ en Latijn aevum ‘levenstijd, leeftijd, tijd, tijdvak’. De gemeenschappelijke voorloper van al deze vormen was Proto-Indo-Europees *h₂ei-u- (met *h₂ als spelling voor een keelklank die in de meeste dochtertalen al vroeg verdween).

Vaak wordt aangenomen dat ‘leven’ of ‘levenskracht’ de oorspronkelijke betekenis was, maar dat het toch eerder ‘levenstijd’ moet zijn geweest blijkt reeds uit twee andere afleidingen van dezelfde wortel die beide in de Keltische talen zijn overgeleverd. De ene duikt op als Oudwels ois ‘levenstijd’ en Oudiers áes, óes ‘levenstijd, leven’, de andere als Oudwels oit ‘tijd, tijdspanne’.

Het was ook niet zomaar ‘levenstijd’ maar zoals gezegd ‘toebedeelde tijd’ en eigenlijk ‘toebedeling’, want als we op zoek gaan naar de wortel waartoe deze woorden te herleiden zijn kunnen we alleen terecht bij *h₂ei- ‘(toe)bedelen, delen’. Deze is als werkwoord voortgezet in de vorm van Tochaars B ai- ‘geven; nemen’ en Grieks aínumai ‘nemen’, dat wil zeggen ‘(zichzelf) toebedelen’, en verder bekend van afleidingen als Oskisch aeti- ‘deel’ en Grieks diaitáō ‘onderscheiden, scheidsrechter zijn’—en mogelijk ook Gronings aimelke ‘klein stukje’ en Oostfries êmer ‘klein beetje’.

De overgang naar de gedachte aan (toe)bedeling door een hogere macht is bovendien te zien bij enkele andere afleidingen van dezelfde wortel, namelijk Grieks aĩsa ‘deel, lot, verordening’, íssasthai ‘bij lot bedeeld krijgen’ en oĩtos ‘lot, lotsbeschikking’. Vergelijk hoe Nederlands deel tevens ‘lot’ kan betekenen zoals ook in ten dele vallen en hoe bijvoorbeeld Willem Bilderdijk sprak van lotbedelen, lotbedeel en lotbedeling.

De krachtige Roy Batty, volwassen doch nog geen vier jaar oud wanneer hem reeds het levenseinde in zicht komt, wil meer leven voor zijn gekweekte lijf, meer eeuw van zijn maker, zoals de geboren sterveling in de oude heldentijd het lot tartte en de goden verzocht.