Hof, harg en hal: het heten van heiligdommen

Op een vredige stede onder grote bomen is de grond bij plecht gewijd. Een houten gebouw zal verrijzen, gesmukt met smaak en mate, als gelegenheid tot bezinning op het goddelijke en het wild. Een naam ontbreekt nog, maar er is gelukkig een schat aan woorden om een goede mee te maken.

Raamwerk
Dit is een oefening in taal en de verbeelding van een gedeeld geestesleven anders dan een godsdienst. Dit is een wijze of een ee, om met een oud woord te spreken, een geheel van zeden naar de goddelijke schikking, waarbij geen sprake van openbaring of heilige schrift hoeft te zijn. Een oude ee is het lang vergane heidendom van onze voorouders. Een andere ee is shintō in Japan. De ee in dit verband is nieuw doch eert wortels en neemt voorbeeld.

Er zijn algemene woorden voor heiligdommen en hun onderdelen, en er zijn vandaar de namen die voor elk te bedenken zijn, naar hun ligging of een ander kenmerk of verband. Van een tempel spreken we niet, want dat woord is beladen met voorstellingen en komt bovendien uit het Latijn. Het is evenmin een kerk, want die oorspronkelijk Griekse aanduiding is onlosmakelijk met het kerstendom verbonden.

Hoe hebben heiligdommen in deze ee dan wel te heten, behalve heiligdom? In het Oudgermaans, de voorloper van de Nederlandse taal en zusterspraken, bestonden verschillende woorden voor zulks of iets dergelijks. Wij zullen die opdiepen en daarbij aangeven wat hun vorm in onze eigen tong is of zou zijn. Daarnaast zijn er genoeg woorden die vroeger niet zozeer in geestelijke zin gebruikt werden maar niettemin geschikt zijn.

Gewijde grond
Meest algemeen voor heiligdommen waren de woorden *alhs en *wīhaz, die nu (de) aal en (de, het) wij zouden luiden. Het ene is opgeschreven als Gotisch alhs en Oudengels ealh, is mogelijk verwant aan Oudengels ealgian ‘hoeden’ en Fries (jin) ealgje ‘letten op, zich bekommeren om’, en beantwoordt buiten het Germaans aan Litouws al̃kas ‘heilig heuvelbos’. Het andere is overgeleverd als Oudsaksisch wíh, Oudengels wéoh en Oudnoords vé, een verzelfstandiging van wat in onze taal nog voortleeft als wij ‘heilig’ in onder meer wijwater en wijden. Denkelijk verwant zijn wichelen en wikken ‘voorspellen’.

Een derde belangrijk woord was *harguz, nu (de) harg of herg. Men zal er eerst wel een offerstede van wisse aard mee bedoeld hebben. In de Oudhoogduitse overlevering gold harug immers ter vertaling van Latijn āra ‘altaar’, maar ook fānum en dēlūbrum, beide ‘heiligdom’, alsmede lūcus en nemus, beide ‘heilig bos’. Het Oudengels had hearg voor zowel een ‘heiligdom’ als een ‘afgodsbeeld’. En in het Oudnoords kon de betekenis van hǫrgr verschillen van ‘steenhoop’ tot ‘wijhuis’. Hier te lande schuilt het woord nog in de oordnaam Hargen in Noord-Holland en vroeger Harga (later Kethel) in Zuid-Holland.

Het vermelden waard overigens is dat de (verwachte) hedendaags Engelse vorm harrow werd opgenomen door de geleerde J.R.R. Tolkien voor zijn rijkelijk verbeelde wereld in The Lord of the Rings. Hij verwerkte deze in de oord- en streeknamen Dunharrow, Harrowdale en Underharrow in het land Rohan. Zeer verdienstelijk is hoe Max Schuchart daar Dunharg, Hargdal en Onderharg van maakte in zijn Nederlandse vertaling van het werk.

Voort naar *hufaz, nevenvorm *hufą, vanwaar (de, het) hof. Dit moet reeds in het Germaans min of meer de betekenis gehad hebben die het in onze taal nog steeds heeft. In het Oudnoords—eveneens als hof—verwees het in het bijzonder naar wijhuizen oftewel tempels. Hoewel die ontwikkeling dus van latere tijden en andere oorden is kunnen we er goed voorbeeld aan nemen. Een heiligdom kan immers bestaan uit enkele gebouwen om een open ruimte.

In veel gevallen ging het vroeger om een bosheiligdom in het bijzonder, en daarvoor bestond het woord *nemedaz, dat nu de vorm van (de) nemd of nimd zou hebben. Het is zeldzaam in de overlevering: opgeschreven in meervoud nimidas door de Engelse zendelingen die in deze streken werkzaam waren, en voortlevend in verbogen vorm in de Westfaalse naam Nemden, van een oord bij het bekende Teutoburgerwoud, waar de Germanen volgens de Romeinen heilige bossen hadden. Verwanten in andere talen zijn Gallisch nemēton ‘heiligdom’, Grieks némos ‘bos’ en uiteraard Latijn nemus ‘heilig bos’.

Daarnaast was er *barwaz, met (de) baruw of baar als verwachte huidige vorm. De Oudengelse voortzetting bearu was vooral gangbaar in de algemene zin ‘bos’, doch soms ‘heiligdom’, terwijl in de Oudhoogduitse overlevering baro in betekenis gelijk werd gesteld met Latijn āra ‘altaar’, en de afleiding of samenstelling barawāri dienst deed als vertaling van Latijn haruspex ‘offerziener’. Een evenknie buiten het Germaans is Russisch bor ‘naaldbos’.

Als laatste en gewis niet het minste hebben we *lauhaz, nu (de, het) lo of loo. Met dit woord, van dezelfde wortel als licht, werd oorspronkelijk een laar (open plek in het bos) bedoeld en bij uitbreiding enerzijds een bosheiligdom of heilig bos en anderzijds een bos voor alledaagse benutting. Het deelt een gemeenschappelijke voorloper met Latijn lūcus, dat ten eerste ‘heilig bos’ betekent en tevens gewoon ‘bos’.

Verschillende plekken
In het oude heidendom waren oorden vaak gewijd aan een godheid in het bijzonder en zo algauw ernaar vernoemd. Donderslag in Belgisch Limburg bijvoorbeeld is de voortzetting van Donreslo, letterlijk het lo van de god Donder—net als Thundersley in Essex en Thursley in Surrey, Engeland. Van sommige andere oordnamen bestaat enkel het vermoeden dat er een naam van een godheid in schuilt, zoals Ermelo aan de Veluwe, vroeger Irminlo.

In de nieuwe ee van onze verbeelding is bij benaming wel eerder verwijzing naar een plek dan naar een godheid te verwachten. Zou er bijvoorbeeld in het oude Drentse brinkdorp Eext een grond gewijd worden, mogelijk van een van de drie hunebedden daar, dan ligt iets als Eexterharg voor de hand. Bedenk daarbij dat harg in sommige streken ook naar een steenhoop kon verwijzen.

En bij de bovenstaande woorden hoeft het geenszins te blijven. Er zijn tal van andere woorden—gangbaar nog of uit de vergetelheid—die ondanks hun alledaagsheid een kenmerk van deze of gene heilige ruimte kunnen vangen: de omgeving, de bomen, gebouwen enzovoort. Een ziel wete zich dan te wonen tussen oorden met allerhande namen, zoals Essendoor, Lindenharg, Rodehalle en Wijlo. Zie onder voor een lijst van geschikte woorden.

Tot slot
Zou een nieuwe ee werkelijkheid worden, met het nodige netwerk van heiligdommen daarbij, dan kon het geen kwaad om enigszins onderscheid in aard te bewaren. Voor een heiligdom in het algemeen voldoet wij, voor het kleinere is harg geschikt, en alleen voor de grotere gevallen is hof (of wijhof) weggelegd, mits ze ook echt bestaan uit meerdere gebouwen om een open ruimte. Een nimd is een wij die zich in het bos bevindt, een lo is wel eerder het (heilige) bos zelf, en onder baruw is dan een groter heilig woud te verstaan.

We kunnen vergelijken hoe het is bij shintō in Japan. Een doorsnee heiligdom daar—in dat verband ook wel schrijn genoemd—heet jinja ‘godenstede’, terwijl enkele grote, belangrijke heiligdommen inmiddels aangeduid worden als taisha ‘grote (offer)stede’. Wisse hoven die verbonden zijn aan het Keizerlijk Huis daarentegen staan bekend als jingū ‘godenhof’.

Voorbeeldig daar is overigens de stijl van de gebouwen zelf: geworteld en volwassen—ambachtelijk geschapen met de vaardigheid en kennis vanuit vele eeuwen ervaring. Een nabootsing is echter niet de bedoeling, daar wij ons eigen erfgoed hebben om uit te putten voor hoogwaardige houtbouw. Hoe het niet moet tonen de nieuwe noordelijke heidenen met een sprookjesschuur in Denemarken en een merkwaardige betonvlaai in IJsland.