De weg naar een nieuwe ee

De afgelopen jaren heb ik taaldachtig verkend hoe hier een nieuwe gedeelde geestelijkheid eruit zou kunnen zien. Deze ee, niet zozeer een godsdienst in gangbare zin, behelst heilige ruimten onder de bomen en lijkt algauw een westerse tegenhanger van zowel zen als shintō in Japan. Hier is een overzicht en een aanzet, opdat zij tot stand komt.

Een woord vooraf
Zowel christenen als de goddelozen zullen wellicht huiveren bij het lezen van deze opening. Tegen de eersten kan ik zeggen dat velen nu eenmaal niet meer oprecht kunnen voldoen aan die hoge voorwaarde: geloof in het bestaan van Jezus Christus als Zoon van God. Andere grondslagen kunnen zij evenmin aanvaarden, zoals de veronderstelling en het belang van een uitverkoren volk hier ver vandaan sinds lang geleden. En een cultuurchristendom is uiteindelijk hol.

Tegen de anderen kan ik zeggen dat er geen geloof vereist is in deelname aan de hier voorgestelde geestelijkheid. Maar beginselen zijn noodzakelijk en alom erkent men behoefte aan enerhande verbinding met elkaar en de natuur, het zelfzodanige, het wild. De vrijzinnige veelvoud aan invullingen voorkomt evenwel die verbinding en de wedergeboorte van ware geestelijke cultuur.

Wat ik voor ogen heb zou een vorm van heidendom genoemd kunnen worden maar is geen herneming van het heidendom van onze Germaanse voorouders meer dan duizend jaar geleden, met zijn wirwar aan goden en verhalen. Dat was een kind van zijn tijd. Ware het nooit opgehouden te bestaan, dan ware het in de loop der eeuwen sterk veranderd. En achterhaling van zijn aard, met de flarden die we hebben, wordt algauw meer een oefening in geleerdheid en naspeling dan iets dat werkelijk leeft.

Wel is er veel bestaand oud erfgoed dat binnen deze hernieuwde gedeelde geestelijkheid een plek heeft en zo ook weer groen als het lenteblad kan worden. Het is als het ware de herbouw van een heiligdom vanuit eenvoudige beginselen, waar vervolgens bewaarde zaken weer ondergebracht kunnen worden. En er is in deze ee ruimte om verder te bouwen en denken, opdat er in de geest weer groei en bloei is en een machtig woud kan ontstaan. Op deze weg mag de mist der verbeelding geen hindernis heten.

Dan, wat is een ee, hoe mag deze ee in het bijzonder wezen, op welke wijze kome zij tot stand, en hoe kan zij heten? Ik moedig de lezer aan om schakels naar eerdere stukken te volgen, voor verdere verdieping in de stof en hoop dat het volgende uitnodigt tot deelname in doen en denken.

Drie beginselen
Een ee, om met een oud, oorspronkelijk heidens woord te spreken, is een geheel van zeden van ziel en volk om overeen te stemmen met de tauw. Het gaat om gebruiken en plechtigheden als eerbetoon aan het goddelijke, gebed, bedevaart, bezinning, oefening, viering, herdenking, naamgeving, huwelijk, begrafenis, verbrantenis enzovoort. Ze heeft een plek in huisvrede en heilige ruimten. Ze is ten eerste een levenswijze, voor enkeling en gemeenschap, en hoeft niet een heilige schrift of leer in te houden, noch een openbaring van hemels gezag voor stervelingen. Een godsdienst is een ee, maar een ee is niet meteen een godsdienst.

De tauw is de bovenzinnelijke onderliggende schikking van het bestaan. Men kent haar als de tào of dào in het oude China en als ṛtá in het oude India. Ze is het kabbelen van beken, het groeien van gras, de onbuigzaamheid van bergen. In haar hebben alle wezens hun aard, zin en til oftewel doel. Ze is de gang en stroom van het wild. Ze is waarheid, werking en goede verhouding. Ze is tweeheid en vandaar veelheid en verscheidenheid, vanuit de Ene.

De Ene is de onbevattelijke wezensbron van alles, de diepe oorsprong waar wijsgeren van oudsher bij uitkomen. De Ene, ook wel het God geheten, behoeft geen geloof of trouw, geeft geen ban noch gebod, maar heeft de tauw als stem. Aan mensen is de keuze om daarmee overeen te stemmen met hun ee, naar hun beste vermogen en inzicht, en zo lijden te voorkomen en verminderen.

De Ene wordt sinds mensenheugenis alom door volkeren benaderd met hun voorstelling van de wijde blauwe hemel als de verschijning van de Hoge God en Alvader. Zo groots werd die geacht, zo vanzelfsprekend, dat men hem weinig vereerde en uiteindelijk uit het oog verloor. Tuw, letterlijk ‘Hemelse, God’, is een van zijn namen in onze taal als erfenis van verre voorouders in deze delen van Middelgaard.

Enkele verschillen en overeenkomsten
De ee zoals ik haar zie is geen godsdienst in de oude zin van dienst aan God. Ze heeft geen “aanhangers” en ook geen boek of verkondiger van het Woord van God zoals in de zogenaamde wereldgodsdiensten. De drie beginselen hierboven zullen bij verdere bezinning evenwel leiden tot inzichten en gedachtegangen, waaruit meer en minder invloedrijke geschriften kunnen volgen. Bestaande bronnen van wijsheid worden uiteraard niet geschuwd.

In tegenstelling tot het oude heidendom is deze ee geen huis voor allerhande tovenarij, wichelarij, waarzeggerij, geheime kennis en slachtoffers. Wel is er ruimte—geen noodzaak—voor geloof in mindere goden, voor zover die als goede geesten beoordeeld kunnen worden, en ontzag voor plekken in het wild, ook bomen en stromen. Maar daarbij is hooguit sprake van eerbetoon, geen verafgoding, en ook geen verzanding in stambomen van goden. Hoe deze grenzen bestendigd kunnen worden zonder een strenge leer is nog te beschouwen.

Open blijft de vraag of het leven voorbeschikt is, door het lot of hemelse wil, zoals geloofd in onder meer het heidendom en vormen van het christendom. Hetzelfde geldt voor de mogelijkheid van een leven na de dood. Zij die verlichting bereiken of menen bereikt te hebben zouden het wellicht voor zichzelf kunnen beantwoorden. Wel vloeit vanuit het beginsel van de Ene en de tauw de gedachte dat niets ooit vergeten wordt en dus daden ook niet.

Heilige ruimte
Wezenlijk in deze ee is de gedachte en het bestaan van heilige ruimte, ter onderscheiding van het alledaagse. Deze grondt de wereld, geeft richting en houvast in de grote sleur van het bestaan, verdiept de werkelijkheid. Heilige ruimte behoort in een bos of park—wordt tenminste door bomen vergezeld, liefst ook uwen—en behelst vaak een of meer hoogwaardige, ambachtelijk getimmerde houten gebouwen, soms hele hoven. Wie wenst zich hier een voorstelling van te maken kan kijken naar shintō-schrijnen in Japan.

Elke heilige ruimte heet een wij. Een kleinere, soms niet meer dan een laar of een plek met een boom, wordt een harg genoemd. Een grotere, bestaande uit meerdere gebouwen, is zoals gezegd een hof. Aanwezig ter plekke voor plechtigheden en onderhoud is onder meer de eeward, letterlijk een hoeder van de ee. Dit zijn allemaal hervonden woorden van het oude heidendom.

Sommige van deze wijen hebben houten hallen waar toegewijden in eenvoud gezamenlijk zoals in zen kunnen wonen als een hanze. Zij bekwamen zich in allerhande tuchten, waaronder een vorm van meditatie genaamd zinzate, een geoefende wakkerheid die acht heet, en wisse vechtkunsten met hand en staf, ter beheersing van lijf en geest. En zij en anderen kunnen als walders met staf in hand hele voettochten maken van wij naar wij.

Maar alle wijen zijn open voor bezoekers die rust en vrede zoeken, hun ziel verkwikken, de goede geesten ter stede begroeten, de doden herdenken met opgestoken licht, wensen uitspreken, bruiloften hebben, namen van kinderen binden en begrafenissen en verbrantenissen houden. Er is ook gelegenheid voor hoogtij: de Wilde Jacht, wijnacht in midwinter, de jaarwisseling, oosteren in het voorjaar, enzovoort. Bestaande zeden worden immers in deze ee opgenomen en nieuw leven ingeblazen, terwijl nieuwe ontwikkeld worden.

De spraak in het spel
Van groot belang in dit alles is de zorgvuldige keuze van namen en woorden, en herleving van de noemkunst. Want verwaarlozing van taal en achteloze noeming is minachting voor de wezens en zaken zelf. Hier is de zo goed mogelijke vermijding van woorden uit andere talen ook geen bijkomstigheid maar een kernwaarde om samenklank in de geest te hebben en heelheid van ee te houden. Deze houding draagt ook bij aan de enigheid en waarde van deze ee in het werelderfgoed en de verscheidenheid der tauw.

Goed is ook de herneming van ruinstaven, de oude Germaanse schrifttekens, niet als hoofdschrift maar ter aanvulling van boekstaven op vel en vaandel, en ter kerving in de balken en zuilen van de houten heiligdommen. Ze werken voor het Nederlands en zustertalen bij de buren, en voor het Westgermaans als gewijde taal, die op haar beurt geschikt is voor plecht en bede, en zinzate, al dan niet gezongen door de toegewijden.

De weg die wacht
Het bovenstaande is slechts een begin, een eerste aanzet. De ee hier behelst geen uitgebreide leer of geloof, alleen de meest eenvoudige grondslagen. Ze behelst bovenal oorden en beoefening, en daartoe zijn vele mogelijkheden, deels vanuit oud erfgoed, deels vanuit bezinning en verbeelding, deels naar het voorbeeld van andere eeën, met name shintō en zen in Japan, een land aan de andere kant van de wereld, doch met bomen en jaargetijden zoals de onze.

Zonder verdere stappen zal het slechts een oefening in taal en verbeelding blijven, een vervlogen kans in een vervlakte wereld. Voor mij is het zaak het breder uit te werken, te verdiepen en van andere invalshoeken te benaderen. Zij die hierin heil en waarde zien kunnen helpen door het te delen met anderen, mee te denken en wil toe te zeggen. Zo kan gaan leven een groot voornemen en aldus een genootschap met de middelen tot verwezenlijking van de eerste heilige ruimten.

Overigens is een bijzondere rol weggelegd voor mensen met de nodige kennis en vaardigheden in onder meer tekenen, ontwerp en tijdloze houtbouw. Het zou veel schelen als er buiten woorden een daadwerkelijk beeld geschetst kan worden van houten hallen onder uwen en beuken en andere bomen in de Lage Landen, een indruk van wat hier ontstaan mag.

Tot slot
Dan rest voor nu de vraag hoe deze onderneming zou kunnen heten, deze nieuwe ee in het bijzonder. We zouden haar domweg de Ee kunnen noemen en andere eeën onderscheiden met toevoegingen. De verwachte evenknieën in zustertalen en streektalen hebben in elk geval te rijmen met de eigen vorm van zee. Maar het zou geen kwaad kunnen als deze geestelijkheid tevens een eigen naam had. Welke dat ware laat ik me graag voorleggen.